Với vai trò làm công tác nghiên cứu nhân lực, hoạt động giáo dục nghề nghiệp và thường xuyên tham gia các chương trình tư vấn hướng nghiệp, có rất nhiều câu hỏi của phụ huynh và học sinh xoay quanh vấn đề nội dung, cách thức, phương pháp, quy trình các bước tiến hành để học sinh chọn nghề phù hợp bằng AI và những định hướng về nhu cầu nhân lực ngành nghề phát triển trong tương lai… Tôi xin tổng họp khái quát lại vấn đề cần tham khảo như sau:

Trước tiên, chúng ta đều nhận định được việc ứng dụng AI trong định hướng nghề nghiệp giúp học sinh cá nhân hóa lộ trình học tập, tiếp cận thông tin thị trường lao động chính xác, và phát triển các kỹ năng cần thiết thông qua chatbot tư vấn, phân tích dữ liệu học tập, cũng như cung cấp các công cụ hỗ trợ khám phá và sáng tạo nghề nghiệp… AI giúp học sinh có cái nhìn khách quan, xây dựng sự nghiệp phù hợp với năng lực và sở thích, đồng thời giảm thiểu rủi ro chọn sai ngành. Việc ứng dụng AI trong định hướng nghề nghiệp cho học sinh, một xu thế mới đang trở thành công cụ quan trọng trong giáo dục hướng nghiệp.

1. Nội dung và cách thức AI hỗ trợ chọn nghề, có thể giúp học sinh đưa ra lựa chọn nghề nghiệp thông minh thông qua các nội dung chính:

- Phân tích đặc điểm cá nhân tính cách, năng lực, sở thích, giá trị sống, thói quen học tập, khả năng tư duy, lộ trình học tập cá nhân hóa, giúp học sinh phát triển kỹ năng và năng lực phù hợp.

- AI cập nhật liên tục thông tin thị trường lao động, kết nối với cơ sở dữ liệu nghề nghiệp, xu hướng lao động, nhu cầu thị trường, ngành nghề đang phát triển trong 5 - 10 năm tới (giúp học sinh nhận thức rõ về xu hướng, yêu cầu kỹ năng và cơ hội nghề nghiệp tiềm năng). Đưa ra gợi ý nghề nghiệp, không chỉ một nghề, mà là danh mục lựa chọn kèm lộ trình học tập, kỹ năng cần bổ sung.

- Phân tích khoảng cách năng lực, so sánh năng lực hiện tại của học sinh với yêu cầu nghề tương lai, từ đó đưa ra kế hoạch bồi dưỡng, giúp học sinh tiếp cận các công cụ kỹ thuật số (như thiết kế, chỉnh sửa video, quản lý dữ liệu…), để tự thực hiện các dự án học tập và khám phá nghề nghiệp.

2. Phương pháp và quy trình AI định hướng nghề nghiệp, gồm các bước sau:

- Thu thập dữ liệu đầu vào

+ Học sinh làm trắc nghiệm tính cách (MBTI, Holland, Big Five).

+ Điểm số học tập, thành tích, sở thích, hoạt động ngoại khóa.

+ Nguyện vọng và điều kiện gia đình.

- Xử lý và phân tích bằng AI

+ AI dùng thuật toán phân tích mẫu

+ Kết hợp với cơ sở dữ liệu thị trường lao động (từ các thông tin cơ quan nhà nước, các báo cáo xu hướng nghề nghiệp toàn cầu).

- Gợi ý nghề nghiệp và lộ trình học tập

+ AI đưa ra 3 - 5 ngành nghề phù hợp.

+ Gợi ý lộ trình học, chọn ngành ở bậc đại học, cao đẳng, trung cấp, các chứng chỉ nghề, kỹ năng số cần học thêm.

- Tham vấn chuyên gia, trao đổi với giáo viên, các tư vấn viên hướng nghiệp để cân nhắc tính thực tiễn.

- Điều chỉnh và ra quyết định, kết hợp dữ liệu AI, thực tế cá nhân, điều kiện xã hội để học sinh chọn ngành nghề.

3. Ưu và nhược điểm khi chọn nghề bằng AI

- Ưu điểm: Nhanh chóng, tiết kiệm thời gian. Dữ liệu cập nhật liên tục, phản ánh xu hướng nghề nghiệp tương lai. Gợi ý đa chiều, tránh thiên lệch cảm tính của phụ huynh hoặc bạn bè. Có khả năng cá nhân hóa cao (đề xuất riêng cho từng học sinh).

- Nhược điểm: Nguy cơ học sinh có thể phụ thuộc hoàn toàn vào kết quả AI. Dữ liệu đào tạo trong nước còn hạn chế, chưa phản ánh đầy đủ nhu cầu thực tế địa phương. Yếu tố tâm lý, khát vọng cá nhân, giá trị sống mà AI khó đánh giá đầy đủ; nếu thiếu tư vấn chuyên gia, kết quả AI có thể gây nhầm lẫn hoặc định hướng sai lệch.

4. Các điều kiện khác cần kết hợp với chọn nghề bằng AI

- Tham vấn trực tiếp với thầy cô, chuyên gia hướng nghiệp.

- Trải nghiệm thực tế, tham quan doanh nghiệp, làm dự án, thực tập ngắn hạn.

- Tự đánh giá bản thân, sở thích, ước mơ, sức khỏe, điều kiện gia đình.

- Định hướng từ chủ trương chính sách nhà nước về thị trường lao động Việt Nam đang phát triển theo hướng Kinh tế số - Tự động hóa - Chuyển dịch xanh - Năng lượng tái tạo, Giao thông sạch, Logistics hiệu quả… nhằm tạo thêm nhiều việc làm mới. Các ngành nghề mới nổi nhờ AI (có nhu cầu tăng nhanh) trong các ngành công nghệ thông tin (bao gồm trí tuệ nhân tạo, an toàn dữ liệu, bảo mật AI), các ngành nghề liên quan đến năng lượng xanh, xây dựng, môi trường, kiến trúc, thiết kế, phân tích dữ liệu doanh nghiệp, AI (tích hợp/ giám sát/ đảm bảo chất lượng AI), kỹ thuật thiết bị y tế, quản lý vận hành logistics số, kỹ thuật bảo trì robot/ cobot... và các ngành nghề vẫn giữ vai trò cốt lõi (ít rủi ro tự động hóa/ cần nhân tố con người): như tay nghề cao (điện, cơ khí chính xác, sửa chữa hệ thống công nghiệp, xây dựng kỹ thuật cao); y tế & chăm sóc (bác sĩ, điều dưỡng chuyên sâu, kỹ thuật y tế), giáo dục, tư vấn xã hội; sáng tạo thiết kế ý tưởng, nghệ thuật áp dụng công nghệ...

Có thể khẳng định AI không thay con người quyết định nghề nghiệp nhưng là công cụ giúp học sinh có bức tranh nghề nghiệp rõ ràng, từ đó lựa chọn nghề phù hợp. Trong chương trình giáo dục trung học, chủ trương nhà nước và chính phủ cùng ngành giáo dục & đào tạo đang xây dựng hệ thống AI kết hợp cố vấn hướng nghiệp tại trường, để tạo ra sự cân bằng giữa công nghệ và yếu tố con người, nhằm khai thác AI hiệu quả trong công tác hướng nghiệp, tuyển sinh giáo dục đại học và giáo dục nghề nghiệp.

Các cơ sở giáo dục cần đầu tư vào cơ sở hạ tầng công nghệ, trang thiết bị, thiết kế phần mềm… có khả năng tương tác, mô phỏng và phân tích dữ liệu cá nhân của học sinh, để đưa ra các khuyến nghị phù hợp. Cơ sở giáo dục cần thiết lập hệ thống đánh giá và phản hồi liên tục, sử dụng AI để thu thập ý kiến phản hồi từ học sinh, nhận diện những điểm cần cải thiện và đưa ra các giải pháp phù hợp, sử dụng các khảo sát trực tuyến và phần mềm phân tích dữ liệu.

Trong tình hình thực tế, nhu cầu hướng nghiệp hiện nay, việc tiếp tục thực hiện các hoạt động hướng nghiệp theo cách thức tổ chức truyền thống vẫn là cần thiết, giúp học sinh trực tiếp tiệm cận thích ứng với nhu cầu và đào tạo của thị trường lao động. Có định hướng giảm áp lực trước những quyết định quan trọng và tăng sự tự tin khi đưa ra lựa chọn, mà các công cụ hướng nghiệp bằng công nghệ không đáp ứng đầy đủ việc chọn nghề vì chỉ dựa trên thông tin định lượng, thiếu khả năng đánh giá sâu sắc các yếu tố định tính (như cảm xúc cá nhân, đam mê thực sự, năng lực mềm và sự phù hợp với môi trường làm việc cụ thể…), vốn là những yếu tố quan trọng cho một lựa chọn nghề nghiệp bền vững.