Năm học 2024 - 2025, khi tham gia các hoạt động hướng nghiệp, nhiều học sinh tập trung tìm hiểu, trao đổi về đặc điểm nhu cầu nhân lực đối với các ngành nghề trong thời đại số, việc làm tương lai và những yêu cầu về kỹ năng nghề nghiệp theo các xu hướng việc làm mới, phù hợp năng lực quốc tế và trí tuệ nhân tạo…

Trong bài viết này, tôi xin khái quát như sau: 

Việt Nam trong bối cảnh đang chuyển đổi phát triển kinh tế - xã hội, thị trường lao động thời đại số và những dự báo cho thấy, dù các ngành nghề nào tương lai đều được tạo ra hay mất đi, và những ngành nghề nào phát triển, thu nhập cao… thì sự chọn nghề và ngành học trong hệ thống đào tạo của Quốc gia đều có sự cần thiết nhất định, phù hợp cho mỗi học sinh của nhiều giai đoạn.

Công nghệ đóng vai trò trung tâm của việc chuyển đổi trong thị trường lao động và khả năng học hỏi, thích ứng sẽ là yếu tố quyết định cho sự thành công của mỗi người trong tương lai. Trong kỷ nguyên AI, sự sáng tạo là yếu tố quan trọng của tất cả ngành nghề chọn học được đào tạo, AI còn có khả năng xử lý dữ liệu và tự động hóa nhiều nhiệm vụ…

Những xu hướng việc làm mới không chỉ ảnh hưởng đến cách thức, mà còn là giá trị hành nghề trong xã hội hiện đại. Vì vậy việc chọn nghề, ngành học, hệ đào tạo, tích cực học tập, thích nghi những thay đổi, rèn luyện kỹ năng và thích ứng với mô hình làm việc mới… thì sự thành công của mỗi cá nhân trong thị trường lao động ngày càng lớn.

Khái quát về kỹ năng nghề nghiệp trong thời đại số, theo Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO năm 2023), kỹ năng số được định nghĩa là các khả năng sử dụng thiết bị kỹ thuật số, ứng dụng truyền thông và mạng internet để truy cập và quản lý thông tin… là khả năng tận dụng các công nghệ kỹ thuật số nhằm nâng cao năng lực và thích ứng trong các lĩnh vực nghề nghiệp (thông tin và truyền thông). Ngoài ra, còn có định nghĩa, kỹ năng số là khả năng truy cập, quản lý, hiểu, tích hợp, giao tiếp, đánh giá và tạo ra thông tin an toàn và phù hợp.

Theo đó, khung kỹ năng số cho lực lượng lao động nói chung được xác định gồm 7 năng lực: vận hành phần mềm và thiết bị; kiến thức về dữ liệu và thông tin; giao tiếp và cộng tác; sáng tạo nội dung kỹ thuật số; an toàn; giải quyết vấn đề; các năng lực liên quan đến nghề nghiệp) ở 4 cấp độ thành thạo (cơ bản, trung cấp, cao cấp và chuyên môn cao).

Ngoài ra, hệ thống mô phỏng tích hợp các loại công nghệ, môi trường số, kết nối vạn vật và không gian mạng sẽ trở thành công cụ sản xuất chủ yếu; phương thức sản xuất thông minh là chủ đạo; dữ liệu và thông tin sẽ trở thành nguyên liệu có giá trị ngày càng lớn; các công nghệ mới đang và sẽ tác động đến thị trường lao động trí tuệ (ví dụ như AI, blockchain, IoT…), lao động kỹ năng ngày càng chi phối; trí tuệ nhân tạo, người máy sẽ dần thay thế con người trong nhiều công việc phổ biến.

Thực tế cho thấy, nhu cầu thị trường lao động ở Việt Nam rất cần nhân lực chuyên nghiệp, chất lượng cao, đồng đều, năng động, nhiệt tình, trách nhiệm với bản thân và cộng đồng xã hội. Sự chuyên nghiệp có được là nhờ sự kết hợp giữa kiến thức, kinh nghiệm và kỹ năng làm việc... Nên người lao động chuyên nghiệp luôn biết cách thiết lập quy trình làm việc một cách hiệu quả nhất, điều này không chỉ đo bằng thời gian hoàn thành công việc, mà từ những hiệu quả công việc và cách làm việc, giao tiếp với đồng nghiệp, với khách hàng, với mọi người...

Chỉ có những quan điểm về “lành nghề” trong chọn lựa nghề nghiệp, thì dù là nghề gì và sự xuất sắc trong nghề đó sẽ là yếu tố quyết định đến con đường thành công. Muốn vậy, phải có quá trình học tập và đạt những kết quả tốt về nghề nghiệp để làm nền tảng vững chắc, mở ra tương lai cho mỗi người.

Điều đó chỉ có được khi người lao động phát huy tinh thần tự học, tự rèn luyện, có đủ tâm, đủ tầm để tham gia vào sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, chủ động tham gia vào nền kinh tế tri thức và quá trình hội nhập quốc tế. Ngoài ra, vấn đề ở đây không còn là có bao nhiêu chỗ làm việc cho người lao động, mà đó là sự chuẩn bị như thế nào về chất lượng lao động, để đáp ứng được nhu cầu phát triển chung.

Đồng thời, chủ động ứng phó các thách thức đang đặt ra, tìm hướng phát triển thích ứng trong bối cảnh mới, đang được xem là một trong những nguyên tắc, phương thức để phù hợp với mọi ngành nghề trong xã hội. Tuy nhiên, thách thức đối với người lao động trẻ bao gồm việc cập nhật kiến thức liên tục và thích nghi với công nghệ mới.

Vì vậy, sự cần thiết đối với các trường đại học và giáo dục nghề nghiệp phải hoàn thiện được mô hình tổ chức số, quản trị số, hoạt động số, chuẩn hóa dữ liệu số, đầu tư trang bị đồng bộ hạ tầng, nền tảng công nghệ, trang thiết bị học và thực hành.

Công cụ đào tạo nhân sự công nghệ số phải thật sự hiệu quả, bao gồm chương trình học, các nền tảng trực tuyến, và các chương trình chứng chỉ… Đặc biệt, phương pháp đào tạo hiệu quả bao gồm việc tích hợp học tập liên tục vào quy trình làm việc và tạo điều kiện để nhân viên phát triển kỹ năng cần thiết.

Hệ thống giáo dục đại học và giáo dục nghề nghiệp đang hướng đến chú trọng, tổ chức hiệu quả việc học cùng trải nghiệm là quá trình khám phá, thử nghiệm trực tiếp với kiến thức, hình thành các khái niệm và đưa ra các phân tích, kết luận của bản thân SVHS về kiến thức... Song song đó, học cùng trải nghiệm đóng vai trò quan trọng, nó được truyền thụ kiến thức thực tiễn, dễ nhớ, dễ vận dụng vào cuộc sống, giúp người học được nâng lên ở vị trí trung tâm của hoạt động học tập, thúc đẩy tính chủ động, sáng tạo. Vì các yếu tố trải nghiệm, sáng tạo thể hiện ở môi trường Đại học và Giáo dục nghề nghiệp, đưa những phương pháp dạy và học mới, ứng dụng công nghệ hoặc sử dụng trang thiết bị hiện đại.

Ngoài học tập kiến thức giáo khoa, sinh viên - học sinh được tham gia các hoạt động mang tính thực tế, thực hành để trau dồi kỹ năng mềm, ngoại ngữ… giúp bổ sung những kỹ năng và kiến thức cần thiết, đáp ứng nhu cầu thị trường lao động thời đại kỹ thuật số. Việc thường xuyên học tập, nâng cao trình độ và tay nghề qua việc luôn cập nhật những thông tin mới, các ứng dụng mới được sử dụng trong lĩnh vực chuyên môn, phù hợp những biến đổi nhanh chóng của xã hội trong thời kỳ hội nhập.

Các kỹ năng cụ thể trong một thế giới kỷ nguyên số và chuyển đổi số ngày càng trở nên phức tạp, luôn cần có tất cả cấp bậc chuyên môn kỹ thuật có giá trị hành nghề: Quản lý thời gian, độc lập, tự chủ, chịu trách nhiệm và hài hòa áp lực học tập, áp lực cuộc sống; chú trọng năng lực tự học, mục tiêu rõ ràng, cụ thể, luyện tập khả năng đọc, tiếp nhận, phân tích, chọn lọc, rèn luyện cách nói, cách viết văn bản, sử dụng ngôn ngữ phù hợp; luôn tư duy sáng tạo, làm chủ kiến thức, khám phá các tri thức khoa học, xã hội; học tập nghiêm túc, thiện chí, lắng nghe và tôn trọng ý kiến, có chính kiến, phát triển các kỹ năng tự đánh giá, tự nhận thức, năng lực phản biện; tham gia các hoạt động xã hội, làm thêm… từ đó thích nghi và đối phó với những thay đổi gặp phải trong công việc, học tập và đời sống.

Điều quan trọng nhất là khi xu hướng dịch chuyển lao động giữa các ngành nghề ngày càng thể hiện rõ, cùng với sự phát triển của công nghệ, trí tuệ nhân tạo và yêu cầu học tập bồi dưỡng kiến thức được đặt lên cao hơn… thì việc nhận thức về chọn học nghề phù hợp và trang bị kỹ năng nghề nghiệp là yêu cần quan trọng trong thời đại số.